Prawo do nieobciążania się w erze cyfrowej

Prawo do nieobciążania się jest jednym z najważniejszych uprawnień podejrzanego i oskarżonego w procesie karnym. Wyklucza ono stosowanie przymusu w celu uzyskania informacji, które mogłyby prowadzić do pociągnięcia danej osoby do odpowiedzialności karnej. W ostatnich dziesięcioleciach można jednak zauważyć, że prawo do nieobciążania się jest obecnie w kryzysie. Jego cel, granice oraz zakres zastosowania stały się przedmiotem licznych kontrowersji. Przyczyny tego stanu rzeczy są różnorakie. Wymienić można choćby zagrożenie zorganizowaną przestępczością czy terroryzmem, które sprowokowało dyskusję nad tym, jakimi metodami skutecznie zwalczać te zjawiska. Rewolucja cyfrowa i jej wpływ na gromadzenie materiału dowodowego w sprawach karnych wywołały tylko kolejne wątpliwości. Powstaje bowiem pytanie, czy można wprowadzić obowiązek przekazania policji hasła do telefonu i komputera albo obowiązek odblokowania urządzenia elektronicznego za pomocą np. odcisku palca. Jeszcze bardziej kontrowersyjne są otwierające się przed organami ścigania możliwości kontrolowania i analizy reakcji organizmu podejrzanego i oskarżonego w celu weryfikacji dostarczanych przez tę osobę informacji. Powyższe kwestie wymagają zatem analizy i refleksji nad tym jak wyważyć z jednej strony skuteczne przeciwdziałanie i zwalczanie przestępczości, a z drugiej zabezpieczenie podstawowych praw jednostki. Wyzwania, które niesie ze sobą cyfryzacja życia codziennego, stwarzają do tego doskonałą okazję.
dr hab. Wojciech Jasiński, fot. Łukasz Bera

Celem badań w projekcie jest ustalenie, jak prawo do nieobciążania się powinno być rozumiane w XXI wieku. Ponieważ wyzwania, jakie niesie za sobą upowszechnienie nowych technologii, w istotny sposób przekładają się również na postępowanie karne, zweryfikowane zostanie jak postępująca digitalizacja wpływa na uregulowanie i rozumienie prawa do nieobciążania się. Aby jednak zreinterpretować to prawo w zgodzie ze zmieniającą się rzeczywistością, należy wrócić do korzeni i odpowiedzieć na pytanie, jaka jest jego istota, cel, uzasadnienie i zakres zastosowania. W projekcie poddano więc analizie te kwestie, a także ewolucję podejścia do prawa do nieobciążania się na przestrzeni ostatnich dekad. W tym zakresie badania zmierzają do ustalenia, czy pierwotne założenia dotyczące prawa do nieobciążania się są nadal aktualne, czy też wymagają reinterpretacji, aby odpowiedzieć na wyzwania postępującego rozwoju nauki i techniki.

Projekt zakłada w pierwszej kolejności analizę przepisów prawnych regulujących prawo do nieobciążania się w Polsce oraz innych krajach (Anglia i Walia, USA, Niemcy, Francja, Włochy, Hiszpania, Belgia), a także w prawie międzynarodowym (Europejska Konwencja Praw Człowieka, Dyrektywa 2016/343 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności oraz prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym). Równolegle przedmiotem badań będzie interpretacja tych unormowań w dyskursie prawniczym oraz orzecznictwie sądowym. Prawo nie może bowiem zostać zredukowane wyłącznie do warstwy samych przepisów. Przeprowadzone badania pozwolą na określenie charakteru, celu i zakresu prawa do nieobciążania. Metoda porównawcza zostanie natomiast wykorzystana do identyfikacji zarówno elementów wspólnych, jak i różnic w jego ujęciu. Już bowiem na pierwszy rzut oka widać, że unormowania regulujące prawo do nieobciążania się i praktyka ich stosowania w różnych krajach są odmienne. Odpowiedzi wymagać będzie zatem pytanie, czy da się znaleźć wspólne jądro badanego uprawnienia o uniwersalnym zastosowaniu. Równie istotna część dociekań poświęcona zostanie środkom prawnym dostępnym w przypadku naruszenia prawa do nieobciążania się. To bowiem te środki mają decydujące znaczenie dla zapewnienia, że deklaracje ustawodawcy przełożą się na efektywną ochronę praw podejrzanych i oskarżonych w procesie karnym.